ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਮੁਲਾਂਕਣ ਲਈ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਜਾਂਚ

ਅਸ਼ੋਕ ਕੁਮਾਰ ਗਰਗ/ਗੋਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ*

ਖੇਤੀ ਦੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰਨ ਲਈ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਜਾਨਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਇਹ ਸ਼ਕਤੀ ਬੂਟਿਆਂ ਦੇ ਸਹੀ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਉਤਪਾਦਨ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਖ਼ੁਰਾਕੀ ਤੱਤ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਜਲਵਾਯੂ, ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਕਿਸਮ ਅਤੇ ਫ਼ਸਲੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਆਦਿ ਵਰਗੇ ਕਾਰਨ ਵੀ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਬਦਲ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਸਿਹਤਮੰਦ ਫ਼ਸਲਾਂ ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।

ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰ ਕੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ:

• ਅਨੁਕੂਲ ਫ਼ਸਲ ਵਿਕਾਸ: ਬੂਟਿਆਂ ਨੂੰ ਸਹੀ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਚੰਗੇ ਝਾੜ ਲਈ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖ਼ੁਰਾਕੀ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਜਾਂਚ ਨਾਲ ਇਹ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਕਿਹੜੇ ਖ਼ੁਰਾਕੀ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਅਤੇ ਕਿੰਨਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤਾਤ ਹੈ। ਇਸ ਜਾਣਕਾਰੀ ਤੋਂ ਫ਼ਸਲ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੀਆਂ ਸੋਧਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ।

• ਲਾਗਤ-ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ: ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਜਾਂਚ ਨਾਲ ਬੇਲੋੜੀਆਂ ਖਾਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਤੋਂ ਬਚਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਮਿਲ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਬਰਬਾਦੀ, ਸਗੋਂ ਵਾਤਾਵਰਨ ’ਤੇ ਪੈ ਰਹੇ ਬੁਰੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ ਤੋਂ ਵੀ ਬਚਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜਾਂਚ ਨਾਲ ਸਹੀ ਖ਼ੁਰਾਕੀ ਲੋੜਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣ ਕੇ, ਸਿਰਫ਼ ਲੋੜੀਂਦੀਆਂ ਖਾਦਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਵਰਤ ਕੇ ਕਿਸਾਨ ਪੈਸੇ ਬਚਾ ਸਕਦੇ ਹਨ।

• ਖ਼ੁਰਾਕੀ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਘਾਟ: ਖ਼ੁਰਾਕੀ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਕਾਰਨ ਵਿਕਾਸ ਰੁਕ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪੈਦਾਵਾਰ ਘਟ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਫ਼ਸਲ ਬਰਬਾਦ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਨਿਯਮਤ ਤੌਰ ’ਤੇ ਜਾਂਚ ਕਰਵਾ ਕੇ, ਘਾਟ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਹੱਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਬੂਟਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਾਧੇ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ 17 ਜ਼ਰੂਰੀ ਖ਼ੁਰਾਕੀ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਉਹ ਮਿੱਟੀ, ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਹਵਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਘਣਤਾ ਲਗਪਗ 200 ਫ਼ੀਸਦੀ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਮਿੱਟੀ ਅਤੇ ਬੂਟਿਆਂ ਦੋਵਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਜ਼ਰੂਰੀ ਖ਼ੁਰਾਕੀ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਈ ਹੈ। ਇਹ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ’ਤੇ ਇੱਕੋ ਹੀ ਖ਼ੁਰਾਕੀ ਤੱਤ ਦੀ ਅਸੰਤੁਲਿਤ ਵਰਤੋਂ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਦੂਜੇ ਖ਼ੁਰਾਕੀ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਅਣ-ਉਪਲਬਧਤਾ ਜਾਂ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇਪਣ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਨੋਟ ਕਰਨਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ਕਿ ਮਿੱਟੀ ਖ਼ੁਰਾਕੀ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਭੰਡਾਰ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਖ਼ੁਰਾਕੀ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਨਿਯਮਤ ਤੌਰ ’ਤੇ ਮੁੜ ਭਰਨ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਲਗਾਤਾਰ ਕੱਢਣ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ।

ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਫਰਵਰੀ 2015 ਵਿੱਚ ‘ਸੋਇਲ ਹੈਲਥ ਕਾਰਡ’ ਸਕੀਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਸਕੀਮ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਖੇਤਾਂ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਪਰਖ ਰਾਹੀਂ ਖਾਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਸਹੀ ਸਮੇਂ, ਮਾਤਰਾ, ਕਿਸਮ ਅਤੇ ਵਿਧੀ ਬਾਰੇ ਪੂਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਸਰਕਾਰ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਕਾਰਡ ਰਾਹੀਂ ਖੇਤੀ ਦੀਆਂ ਖ਼ੁਰਾਕੀ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਸਮਝਦਾਰੀ ਨਾਲ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਧਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਨ ਦਾ ਟੀਚਾ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ (ਪੀਏਯੂ), ਲੁਧਿਆਣਾ ਵੀ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖੇਤਾਂ ਦੇ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਨਮੂਨਿਆਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਰਾਹੀਂ ਸੋਇਲ ਹੈਲਥ ਕਾਰਡ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਭੂਮੀ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਭਾਗ, ਪੀਏਯੂ, ਲੁਧਿਆਣਾ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲਗਪਗ ਹਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਕ੍ਰਿਸ਼ੀ ਵਿਗਿਆਨ ਕੇਂਦਰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਾਮੂਲੀ ਫੀਸਾਂ ’ਤੇ ਮਿੱਟੀ ਪਰਖ ਸੇਵਾਵਾਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸੋਇਲ ਹੈਲਥ ਕਾਰਡ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਅਤੇ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਬਾਰੇ ਕੀਮਤੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਖਾਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਬਾਰੇ ਸਹੀ ਫ਼ੈਸਲੇ ਲੈਣ ਦੇ ਯੋਗ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਹਰ ਵਿਲੱਖਣ ਖੇਤ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੀਆਂ ਖਾਦਾਂ ਲਈ ਫ਼ਸਲ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ।

ਮਿੱਟੀ ਪਰਖ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਕਿਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ: ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਖਾਰੀ ਅੰਗ, ਲੂਣਾਂ ਦੀ ਮਾਤਰਾ, ਜੈਵਿਕ ਕਾਰਬਨ, ਉਪਲਬਧ ਫਾਸਫੋਰਸ, ਉਪਲਬਧ ਪੋਟਾਸ਼, ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਬਣਤਰ ਬਾਰੇ ਵਿਸਥਾਰਪੂਰਵਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿੱਟੀ ਪਰਖ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਕੱਠੀ ਕੀਤੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਰਸਾਇਣਕ ਅਤੇ ਜੈਵਿਕ ਖਾਦਾਂ ਦਾ ਸੰਤੁਲਿਤ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

* ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਖਾਰੀ ਅੰਗ: ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਤੇਜ਼ਾਬੀਪਣ ਜਾਂ ਖਾਰਾਪਣ ਇਸ ਦੇ ‘ਖਾਰੀਅੰਗ’ ਭਾਵ ‘ਪੀ ਐੱਚ’ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪੀ ਐੱਚ ਦੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ਾਬੀ (6.5 ਤੋਂ ਘੱਟ), ਠੀਕ (6.5 ਤੋਂ 8.8), ਖਾਰੀ (8.8 ਤੋਂ 9.3 ਤੱਕ), ਜਾਂ ਕਾਲਾ ਕੱਲਰ (9.3 ਤੋਂ ਵੱਧ) ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੇਣੀਬੱਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ਾਬੀ ਮਿੱਟੀਆਂ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੋੜੀਂਦਾ ਚੂਨਾ ਪਾ ਕੇ ਸੁਰਜੀਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਖਾਰੀਆਂ ਮਿੱਟੀਆਂ ਨੂੰ ਠੀਕ ਕਰਨ ਲਈ ਹਰੀ ਖਾਦ ਦੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਅਤੇ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੜੀ ਹੋਈ ਰੂੜੀ ਦੀ ਖਾਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਖਾਰੀ ਅੰਗ ਕਾਲੇ ਕੱਲਰ ਵਾਲੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਜਿਪਸਮ ਪਾ ਕੇ ਸੁਧਾਰਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਵਿੱਚ ਆਮ ਨਾਲੋਂ 25 ਫ਼ੀਸਦੀ ਵੱਧ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਖਾਦ ਪਾਉਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

* ਲੂਣਾਂ ਦੀ ਮਾਤਰਾ: ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਸਿਹਤ ਦਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੰਕੇਤ ਹੈ ਇਸ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਲੂਣਾਂ ਦੀ ਮਾਤਰਾ। ਇਹ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਖ਼ੁਰਾਕੀ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਉਪਲਬਧਤਾ, ਫ਼ਸਲ ਦੀ ਅਨੁਕੂਲਤਾ, ਫ਼ਸਲ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ, ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਸੂਖਮ ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਆਦਿ ’ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਲੂਣਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਾਤਰਾ ਮਿੱਟੀ-ਪਾਣੀ ਦੇ ਸੰਤੁਲਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰ ਕੇ ਬੂਟਿਆਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਰੁਕਾਵਟ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਫ਼ਸਲਾਂ ਲਈ ਲੂਣਾਂ ਦੀ ਮਾਤਰਾ 0.8 ਮਿਲੀ ਮਹੋਸ/ਸਮ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿੱਥੇ ਇਹ ਮਾਤਰਾ 0.8 ਮਿਲੀ ਮਹੋਸ/ਸਮ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੈ ਉਹ ਮਿੱਟੀ ਖਾਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਖਾਰੀ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ ਮਾਤਰਾ ਨਾਲੋਂ 25 ਫ਼ੀਸਦੀ ਵਾਧੂ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ, ਹਰੀ ਖਾਦ ਅਤੇ ਜੈਵਿਕ ਖਾਦ ਨੂੰ ਪਾਉਣਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਿੱਟੀਆਂ ਲਈ ਫ਼ਾਇਦੇਮੰਦ ਹੈ। ਅਜਿਹੀਆਂ ਮਿੱਟੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਜਿਪਸਮ ਨਾ ਪਾਉਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

* ਜੈਵਿਕ ਕਾਰਬਨ: ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਜੈਵਿਕ ਕਾਰਬਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਨੂੰ ਇਸ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਤੱਤ ਦੀ ਉਪਲਬਧਤਾ ਦਾ ਸੂਚਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਖਾਦ ਦੀਆਂ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ਾਂ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਜੈਵਿਕ ਕਾਰਬਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਘੱਟ (0.4% ਤੋਂ ਘੱਟ), ਦਰਮਿਆਨੀ (0.4 ਤੋਂ 0.75%), ਅਤੇ ਵੱਧ (0.75% ਤੋਂ ਵੱਧ) ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੇਣੀਬੱਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਘੱਟ ਜੈਵਿਕ ਕਾਰਬਨ ਵਾਲੀਆਂ ਮਿੱਟੀਆਂ ਵਿੱਚ ਆਮ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਕਰ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ ਖਾਦਾਂ ਤੋਂ 25% ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਦਰਮਿਆਨੀ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ, ਉੱਚ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਾਲੀ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ 25% ਘੱਟ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰੋ।

* ਫਾਸਫੋਰਸ: ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਉਪਲਬਧ ਫਾਸਫੋਰਸ ਤੱਤ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਘੱਟ (5 ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ ਪ੍ਰਤੀ ਏਕੜ ਤੋਂ ਘੱਟ), ਦਰਮਿਆਨੀ (5-9 ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ ਪ੍ਰਤੀ ਏਕੜ), ਜ਼ਿਆਦਾ (9-20 ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ ਪ੍ਰਤੀ ਏਕੜ) ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ (20 ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ/ਏਕੜ ਤੋਂ ਵੱਧ) ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੇਣੀਬੱਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਜੇ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਫਾਸਫੋਰਸ ਤੱਤ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਘੱਟ ਹੈ ਤਾਂ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ ਖਾਦਾਂ ਨਾਲੋਂ 25% ਜ਼ਿਆਦਾ ਖਾਦ ਪਾਓ ਅਤੇ ਜੇ ਮਾਤਰਾ ਵੱਧ ਹੈ ਤਾਂ 25% ਘੱਟ ਖਾਦ ਪਾਓ। ਜੇ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਫਾਸਫੋਰਸ ਤੱਤ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਤਿੰਨ ਸਾਲਾਂ ਲਈ ਫਾਸਫੋਰਸ ਪਾਉਣਾ ਛੱਡ ਦਿਓ ਅਤੇ ਫਿਰ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਦੁਬਾਰਾ ਜਾਂਚ ਕਰਵਾਉ। ਜੈਵਿਕ ਕਾਰਬਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵੀ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਫਾਸਫੋਰਸ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ।

* ਪੋਟਾਸ਼: ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਉਪਲਬਧ ਪੋਟਾਸ਼ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਲੋੜੀਂਦੀ (55 ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ/ਏਕੜ ਤੋਂ ਵੱਧ) ਜਾਂ ਘਾਟ (55 ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ/ਏਕੜ ਤੋਂ ਘੱਟ) ਸ਼੍ਰੇਣੀਬੱਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਪੋਟਾਸ਼ ਦੀ ਘਾਟ ਜਾਣਨ ਲਈ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਵਾਉਣੀ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਇਹ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ ਕਿ ਪੋਟਾਸ਼ ਖਾਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਉਤਪਾਦਕਤਾ ਵਿੱਚ ਰੁਕਾਵਟ ਨਾ ਪਵੇ।

* ਸੂਖਮ ਖ਼ੁਰਾਕੀ ਤੱਤ: ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਹੋਇਆ ਵਧੇਰੇ ਝਾੜ ਦੇਣ ਵਾਲੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਉੱਚ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣਾਤਮਕ ਖਾਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸਦਕਾ ਸੂਖਮ ਖ਼ੁਰਾਕੀ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਆਉਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਨੂੰ ਘਟਾਇਆ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ ਜ਼ਿੰਕ ਦੀ ਘਾਟ ਵਾਲੀ ਮਿੱਟੀ (0.6 ਕਿਲੋ ਜ਼ਿੰਕ /ਏਕੜ ਤੋਂ ਘੱਟ) ਵਿੱਚ 10-25 ਕਿਲੋ ਜ਼ਿੰਕ ਸਲਫੇਟ ਵਰਤਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਰੇਤਲੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਵਿੱਚ ਜੇ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਮੈਂਗਨੀਜ਼ ਤੱਤ 3.5 ਕਿਲੋ ਪ੍ਰਤੀ ਏਕੜ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਝੋਨੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਣਕ ਅਤੇ ਬਰਸੀਮ ਦੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਵਿੱਚ ਮੈਂਗਨੀਜ਼ ਦੀ ਘਾਟ ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ਅਕਸਰ ਹੀ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ 0.5% ਮੈਂਗਨੀਜ਼ ਸਲਫੇਟ ਦੇ ਘੋਲ ਦੇ ਚਾਰ ਛਿੜਕਾਵਾਂ ਨਾਲ ਠੀਕ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਝੋਨੇ ਦੀ ਪਨੀਰੀ ਰੇਤਲੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬੀਜਣ ਨਾਲ ਲੋਹੇ ਦੀ ਘਾਟ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ 0.5% ਫੈਰਸ ਸਲਫੇਟ ਦੇ ਛਿੜਕਾਅ ਨਾਲ ਠੀਕ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਆਮ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਖਾਦ ਦੀ ਲੋੜ ਨੂੰ ਜਾਣਨ ਲਈ ਸਮੱਸਿਆ ਵਾਲੀ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਸੁਧਾਰ ਲਈ ਅਤੇ ਬਾਗ਼ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਨਮੂਨੇ ਲੈਣ ਦੀ ਵਿਧੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ:

ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਨਮੂਨਾ ਕਿਵੇਂ, ਕਦੋਂ, ਕਿੱਥੋਂ ਅਤੇ ਕਿੰਨਾ ਲੈਣਾ ਹੈ: ਫ਼ਸਲ ਦੀ ਕਟਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਖੇਤ ਵਿੱਚੋਂ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਨਮੂਨਾ ਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਅਗਲੀ ਫ਼ਸਲ ਲਈ ਖਾਦ ਦੀ ਲੋੜ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ। ਮਿੱਟੀ ਵੀ ਸਤਹਿ ਦੇ ਮਲਬੇ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 6 ਇੰਚ ਦੀ ਡੂੰਘਾਈ ਤੱਕ ਕਹੀ ਜਾਂ ਖੁਰਪਾ ਨਾਲ ‘V’ ਆਕਾਰ ਦਾ ਕੱਟ ਬਣਾਓ। ਕੱਟ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪਾਸੇ ਤੋਂ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਲਗਪਗ 1 ਇੰਚ ਮੋਟਾ ਇੱਕਸਾਰ ਟੁਕੜਾ ਤੋੜੋ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਨਮੂਨੇ 7-8 ਬੇਤਰਤੀਬੇ ਚੁਣੇ ਹੋਏ ਭਾਗਾਂ ਤੋਂ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀ ਦਿੱਖ ਵਾਲੇ ਖੇਤ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਕਰਿਸ-ਕ੍ਰਾਸ ਢੰਗ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੇ ਕਰੋ। ਪਰ ਜੇ ਖੇਤ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਜਾਂ ਬਣਤਰ ਵੱਖਰੀ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਹਰ ਖੇਤ ਤੋਂ ਵੱਖਰੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਨਮੂਨੇ ਲਵੋ। ਖੇਤ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਥਾਵਾਂ ਤੋਂ ਇਕੱਠੀ ਕੀਤੀ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਿਲਾਓ। ਜੇ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਕੰਕਰ, ਪੱਥਰ ਜਾਂ ਬਜਰੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਨਾ ਸੁੱਟੋ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਮੂਨੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰੋ। ਲਗਪਗ 500 ਗ੍ਰਾਮ ਮਿਸ਼ਰਤ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਨਮੂਨਾ ਜਾਂਚ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਮਿੱਟੀ ਗਿੱਲੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਛਾਂ ਹੇਠ ਸੁਕਾਓ। ਇਸ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਾਫ਼ ਕੱਪੜੇ ਦੇ ਥੈਲੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਰਚੀ ਦੇ ਨਾਲ ਰੱਖੋ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੋਵੇ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਿਸਾਨ ਦਾ ਨਾਮ, ਪਤਾ, ਨਮੂਨੇ ਲੈਣ ਦੀ ਮਿਤੀ, ਫ਼ਸਲੀ ਚੱਕਰ, ਸਿੰਜਾਈ ਦੇ ਸਰੋਤ, ਖਾਦ ਦੀ ਕਿਸਮ ਅਤੇ ਵਰਤੀ ਗਈ ਮਾਤਰਾ ਆਦਿ। ਪਰਚੀ ਨੂੰ ਵੱਖਰੇ ਪੌਲੀਥੀਨ ਬੈਗ ਵਿੱਚ ਰੱਖੋ ਤਾਂ ਕਿ ਇਹ ਨਮੀ ਨਾਲ ਖ਼ਰਾਬ ਨਾ ਹੋਵੇ।

ਕੱਲਰ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਵਾਲੇ ਖੇਤ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਵਿੱਚੋਂ ਤਿੰਨ ਫੁੱਟ ਡੂੰਘੇ ਟੋਏ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੁੱਟੋ ਕਿ ਟੋਏ ਦਾ ਇੱਕ ਪਾਸਾ ਲੰਬਕਾਰੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਸਿੱਧਾ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਤਿਲਕਣ ਵਾਲਾ ਹੋਵੇ। ਖੜ੍ਹਵੇਂ ਸਿੱਧੇ ਪਾਸੇ 6 ਇੰਚ, 1 ਫੁੱਟ ਅਤੇ 2 ਫੁੱਟ ਦੀ ਡੂੰਘਾਈ ਤੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲਗਾਓ। ਹਰ ਤਹਿ ਤੋਂ ਲਗਪਗ 500 ਗ੍ਰਾਮ ਮਿੱਟੀ ਇਕੱਠੀ ਕਰਨ ਲਈ ਖੁਰਪਾ ਜਾਂ ਕਹੀ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ 0-6 ਇੰਚ, 6-12 ਇੰਚ, 12-24 ਇੰਚ ਅਤੇ 24-36 ਇੰਚ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਪਰਤਾਂ ਨੂੰ ਕੱਟ ਕੇ ਕੁੱਲ ਚਾਰ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਨਮੂਨੇ ਇਕੱਠੇ ਕਰੋ। ਨਮੂਨਿਆਂ ਨੂੰ ਡੂੰਘਾਈ ਅਨੁਸਾਰ ਵੱਖਰੇ ਸਾਫ਼ ਕੱਪੜੇ ਦੇ ਬੈਗ ਵਿੱਚ ਪਾਓ। ਇੱਕ ਪਰਚੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਖੇਤ ਨੰਬਰ, ਪਤਾ, ਨਮੂਨਿਆਂ ਦੀ ਡੂੰਘਾਈ ਆਦਿ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਉਸ ਪਰਚੀ ਨੂੰ ਸਬੰਧਤ ਨਮੂਨੇ ਵਿੱਚ ਪਾਓ।

ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਬਾਗ਼ ਲਗਾਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਖੇਤ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਖਾਰੀ ਅੰਗ ਅਤੇ ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ਕਾਰਬੋਨੇਟ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਜਾਣਨ ਲਈ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਨਮੂਨਿਆਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਵਾਉਣੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਖੇਤ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ 6 ਫੁੱਟ ਡੂੰਘਾ ਟੋਆ ਪੁੱਟੋ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਟੋਏ ਦਾ ਇੱਕ ਪਾਸਾ ਲੰਬਕਾਰੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਸਿੱਧਾ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਪਾਸਾ ਤਿਲਕਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। 6 ਇੰਚ ਡੂੰਘਾਈ ਤੱਕ 1 ਇੰਚ ਮੋਟੀ ਪਰਤ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਨਮੂਨਾ ਇਕੱਠਾ ਕਰੋ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ 6 ਇੰਚ ਤੋਂ 1 ਫੁੱਟ, 1 ਤੋਂ 2 ਫੁੱਟ, 2 ਤੋਂ 3 ਫੁੱਟ, 3 ਤੋਂ 4 ਫੁੱਟ, 4 ਤੋਂ 5 ਫੁੱਟ ਅਤੇ 5 ਤੋਂ 6 ਫੁੱਟ ਮਿੱਟੀ ਦੀਆਂ ਪਰਤਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਰ ਕੇ 500 ਗ੍ਰਾਮ ਮਿੱਟੀ ਪ੍ਰਤੀ ਤਹਿ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਇਕੱਠੀ ਕਰੋ। ਕੁੱਲ ਸੱਤ ਨਮੂਨੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਜਾਣਗੇ। ਜੇ ਕੁਝ ਡੂੰਘਾਈ ’ਤੇ ਕੋਈ ਕੰਕਰ ਵਾਲੀ ਪਰਤ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਸ ਵਿਚੋਂ ਵੱਖਰੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਨਮੂਨਾ ਲਓ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਨਮੂਨੇ ਬਾਰੇ ਪਹਿਲਾਂ ਦੱਸੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਵਾਲੀ ਪਰਚੀ ਹਰ ਤਹਿ ਵਿੱਚ ਪਾਓ।

ਇਕੱਠੇ ਕੀਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਨਮੂਨਆਂ ਨੂੰ ਸਿੱਧੇ ਮਿੱਟੀ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਪਰਖ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ਾਲਾ, ਭੂਮੀ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਭਾਗ, ਪੀਏਯੂ, ਜਾਂ ਨੇੜਲੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ੀ ਵਿਗਿਆਨ ਕੇਂਦਰਾਂ, ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਤੇ ਕਿਸਾਨ ਭਲਾਈ ਵਿਭਾਗ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ਾਲਾਵਾਂ ਨੂੰ ਜਾਂਚ ਲਈ ਭੇਜੋ। ਹਰ 2-3 ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਅੰਤਰਾਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਜਾਂਚ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰਵਾ ਲੈਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।

*ਭੂਮੀ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਭਾਗ, ਪੀਏਯੂ, ਲੁਧਿਆਣਾ।

ਸੰਪਰਕ: 95018-55223